Det er ikkje mange forunt å få eit så langt og mangesidig liv saman, slik Mari og Anders Flostrand: Radarparet frå Brygfjelldalen. Og litt ut i september ligg «Diamanten» på vent.
Han sit framlent og stirrar på eit noteark. Han nynnar lågt nokre strofer, gjer stopp, og er frampå med blyanten. Anders er i sin eigen verden: Komponisten er 90 år nyleg, men det heftar ikkje,
Toraderklubben skal få nok ei overrasking å bryna seg på.
«Skuddene i Sarajevo»…
Damene har rangen, heiter det. Men no blir det eit unntak; Mari må venta. For det er i barndomsheimen hans Anders det tar til. Han er no eldst også, da.
– Jau, det var slik at han far, Birger Flostrand ute frå Sjona, måtte på nøytralitetsvakt nord på Bjørnefjell mot slutten av første verdskrigen. Der møtte han Johan Ytterli frå Brygfjelldalen. Dei vart så gode kompisar at Birger etter krigen kom hit på besøk. Da synte det seg at Johan si søster Karen Leonora, berre kalla Nora, vart meir interessant. Og resten er historie!
Anders er ein luring. Han tenker mykje og får sagt det meste på sin snedige måte, som dette med koblinga mellom verdshendinga i Sarajevo og sin eigen fødsel.
Der i Ytterlia kom det så fleire barn, og foreldra såg etter kvart for seg ein eigen heim. Det vart parsellen Remma, som før låg med små engteigar opp gjennom lia. Nora og Birger fekk bygd hus, fjøs og uthus, men noko nydyrking vart det ikkje. Dei nytta utslåtten opp lia, som er lang og bratt.
– Du verden som vi slo, raka, hesja og drog heim høy.
Anders vart tidleg med, eigen ljå som 11 åring, men han vart først og fremst gjetaren. Frå femårsalderen var han i lære hos bror Bjarne som var nokre år eldre. Men da han var 8 år fekk han fulldagsjobben, litt saman med naboguten Asbjørn, rettnok. Dei for til fjells med 8-9 kyr og var der til kveldsmelkinga.
– Mange retteleg fine dagar! Kyrne var rolege, vi leika og for nysgjerrige omkring. Hadde med litt mat, og det hende også fiskestonga var med. Men så i kleggtida bars det rundt, for kyrne streifa mykje. Det kunne bli annsamt, ja!
Ut og tjena pengar
Som tiåring fekk han første jobbtilbodet: Gjetar på Kjukkelmoen. Han slo til, og var der den sommaren, mot kost og losji. Ja, også 20 blanke kroner!
– Eg kjøpte meg nye beksaumsko for 14 kroner, men hadde enno 6 til gode!
Da hadde guten passa buskapen mest åleine ein heil sommar på framand plass. Men tok ikkje skade av det, tvert om. Dei tre neste åra var han gjetar og onnekar på Krokmoen, gården rett nedafor heimen.
Summen av dette var at Anders vart godt trena, ein sterk og uthaldande kropp, han lærte mykje om dyra og naturen, namn og plassar overalt i dalen. Mykje åleine med tid til fundering, men omgjekkes også folk i alle aldrar.
– Ja, også for vi på turar alt inn i Sjurfinnheimen og til Grøndalen. Mange i lag. Noko var arbeid, men det meste var moro!
Fritidssyssel
Vinters tid var det skia som gjaldt. Heimlaga sjølsagt, men hendige. Alle ungane kravla omkring i bakkar og lier, det var hopp, sprett – og fall.
– Så braut eg da eine leggbeinet. Nokon tur til doktoren vart det ikkje. Ho mor spjelka foten, og der var eg arrestert i senga. Men det vart så langsamt, så eg aka meg over golvet og til vindauget. Der satt eg og såg på dei andre som hadde så mykje skøy i skibakken. Det var svært så lange veker før eg kunne vera med i gjengen.
Fram mot ungdomsåra for Anders og venner opp i høgliene og sette rypesnarer. Svært god trening det også, og pengar å tjena. To til tre kroner for kvar fugl. Bra betaling den gong.
– Eg likte å gå på ski, og var nok huga på å konkurrera også. Det vart med eitt skirenn i Korgen. Så kom krigen, og vi var mange som fekk ungdomsåra «ødelagt», om vi skal seia det slik.
Arv og miljø
Men Anders, og for såvidt heile søskenflokken, fekk med seg så mykje anna fint. Far Birger var ein dugande bygdespelemann. Han hadde opptil tre feler, han heldt liv i gamle slåttar og laga mange nye. Og mor Nora likte å lesa, så ord og fortellingar var det mykje av. For Anders vart det fela mest, men i huset var det også trekkspell, gitar og mandolin.
– Lillebror Erling og eg satt som i eventyret og høyrde far spela ein slått som klang så vedunderleg vakkert i øyra. Og seinare, kvar gong vi høyrde han tok den, gjorde vi pause i det vi heldt på med: «No spæll’n Finslåtten!» Framleis noko av det finaste eg kan tenka meg.
Anders fortel at det ofte var «familieorkester» i middagskvila og ut over kveldane, med spel og song. Storebror Dunald fekk tak i ein reisegrammafon, og ute på 1930-talet den første radioen i bygda.
– Da kom verden inn i stua! Vi høyrde, hermde etter og lærte. Slik sett kom eg til å læra noteskrift også. Det har eg hatt bruk for seinare.
Her rykker det litt i taktfoten hans Anders, og han må bruka litt tid på notearket med toraderslåtten. Som for kunstnarar flest kjem inspirasjonen brått og uventa.
I ein større samanheng
Krigen kom, ingen visste kva dette var, eigentleg. I Brygfjelldalen såg dei lite til fienden i frammarsj, men Anders var ein vaken ungdom og førte dagbok dei nifse maidagane 1940. Det gjekk da i kor mange fly som var sett eller høyrt. Opptil 20 for dagen. Seinare, som 16-åring i 1943 måtte han ha grensebuarpass, som alle vaksne som budde såpass nært Sverige.
Men Anders fekk ved sjølsyn oppleva dette med krigsfangane under vegbygginga over Vesterfjellet. Far Birger hadde arbeid der, og Anders gjekk til brakka der han budde med mat somtid.
– Sørgeleg å sjå desse flokkane av magre menneske, bleike og grå i ansiktet. Tungarbeidet hadde tatt på, og i tillegg mykje hundsing av vaktene.
Ikkje opplevde Anders dette sjøl, men fortellingane frå dei norske arbeidsformennene hadde mykje grovt i seg.
Kort tid etter krigen var Anders litt med på vegarbeidet som altmuligmann ved brakkene i Granhatten.
– Her var mange utanbygds folk, eit husvære kalla vi «bindalsbrakka». Men fangeleiren på Fagerlimoen vart riven og mykje av den brent.
Bedre da å ta seg til noko triveleg.
– Som smågut var eg i kjerka i Korgen ved ei jubileumsgudstjeneste. Heile to kor var framme og song. Det let så useieleg vakkert.
Der og da var Anders frelst for songen også. I 1944 vart første koret i Brygfjelldalen starta, med Kristen Brygfjell som ledar. Seinare var det fleire kor i gang nedover bygda, under ulike dirigentar.
Og så kom Korgen Hornmusikk. Anders var med frå dag ein. Ei øving kvar veke i 47 år. Tenor og kornett. Han stortrivdes der, og fekk av og til nokre av sine komposisjonar arrangert for korpset. Stor stas. Og mange turar rundt med konsertar, mest Helgeland, men også ellers i Nordland, til og med utanlandsturnear.
– Men da det vart «nydåp» og korpset skulle heita Hemnes Janitsjar, sa eg opp. Eg starta i Hemnes Hornmusikk, og slutta der.
Så hadde vi ein kort periode ei songgruppe med fire bassfolk: Røsså River Boys! Skøyent!
Dessutan heldt Anders felespellet ved lag i gammaldansgjengen. Dei øvde kvar søndag kveld i førstninga, og vart av og til brukt i selskap og på dansefestar.
– Vi fekk vel litt skryt for å ha så bra takt i låtene at dei var lettdansande, vil eg tru.
Ellers gjekk det, trass andre rykter, nokså fint for seg på bygdefestane i den tida.
– Ved eit tilfelle på platting ved Krokmoen på 1950-talet vart det likevel noko blod og blomkåløyrer, minnest Anders.
Felespel heldt han ved lag, mykje saman med bror Erling. Da Toraderklubben vart stifta, gjekk det slik til at dei var invitert inn, og Anders er enno med i «Korgen Spesial», som er ei slags underavdeling der. Det er nok til denne gruppa det skal bli ein ny slått ut av all nynning, tramping og notering Anders driv nett no.
«Mari, du bedåre…»
Nede på Boldermoen gjekk det ei småjente og hjelpte til på gården med småarbeid. Ho var nummer to i søskenflokken, og kjente nok på ansvaret med det. Ho var mykje i gjetarskogen, det var onnearbeid, hjelp i fjøset, og mykje med matstell og innearbeid i tillegg.
Men også tid til leik og moro:
– Vi gjekk på ski sjølsagt, også skeiser nedpå elveisen. Ein gong for tvillingbror min Leif uti elvestraumen. Det såg vel litt stygt ut, men eg fekk han i land.
Inneleik vinterstid kunne vera så mangt, men dei brukte mykje dei kalla «spel» rundt på gårdane. Det var små konkurransar, spørsmål om ulike saker, det kunne vera song, kanskje opplesing og slikt.
Sommars tid turar på fjellet til fiskevatna, eller med bærspanna i skogane.
Mari vart etterkvart dyktig med strikkepinnane, og seinare symaskina.
– Det var jo slik den gongen at vi laga det meste av kleda sjøl. Alt av strikkeklede, og sydde ting som kjolar, blusar, bukser og trøyer. Ja, sanneleg vart det til at eg sydde telt til familien også, seinare da.
Foreldra Klara og Kristian Lindeman stridde på, men så gjekk det slik at faren vart sjuk i ung alder. Mari hadde vel tenkt på ei yrkesframtid, som kokke eller sjukepleiar, men det høvde seg ikkje å koma seg til noka utdanning. Det vart derfor korte jobbar i nærområdet, som hushjelp for anleggsfolk og etterkvart medhjelpar på anleggsbrakkene der karane budde som bygde kraftverka på 1950-talet.
Og der mellom alle dei staute karane ho trefte, var det ein som peika seg ut. Rettnok var han meir enn ti år eldre, men så lettliva og triveleg. Og så hadde han bil, det var just inga ulempe. Og på toppen av det heile var han brygfjelldøl, så her kjentest det trygt!
– Jau, du kan vel seia eg var bedåra, seier Anders i sin kommentar til saka.
– Eller som eg brukar seia når eg retteleg skal skyta fram brystkassen: Ho leverte beste anbudet.
Det vart feira forlovelse på Fallforsen i 1956.
Familietida i Remma
No hadde det seg slik at Mari sin far Lindeman døydde da han berre var 62 år. Mari kjente ho måtte hjelpa mora,og ho vart derfor værande heim. Ho og Anders stelte til bryllaup i 1957, på Boldermoen, som seg hør og bør.
– Men da vi kjem ned i bygda til kjerka, ser vi at flagget er på halv stong, seier han skøyaren Anders. Det hadde seg slik at Kong Haakon døydde natta før.
– Vi fekk no flagget til topps likevel da.
Trass giftemålet budde dei kvar for seg over eitt år. Men da ordna det seg slik at dei kunne flytta inn i eigen heim der på Remma kor Anders høyrde til. Det var vel på tide også, for no kom ungane: Geir, Karin og Brita med høveleg mellomrom, også Arve litt som attpåklatt.
Remmabruket var ikke stort, så nokre sauer var all buskapen for familien. Men det gjaldt å ordna seg med anna til livsopphald, så der var potetåker, grønsaker,litt jordbær og bærtre i hagen.
– Vi hadde berre høyonna som verkeleg krevde samanhengande innsats, seier Mari. Sjøl var ho oppvaksen med utearbeid og likte seg med det, så ho tok del i det meste der også, i tillegg til hushald, mat,vask, kledestell. Og dei oppveksande ungane. Slik sett var ho og Anders i lag om det aller meste. Dei voks meir og meir i hop, om vi kan seia det slik.
Remmabruket var vel som heimane flest i området. Moderniteten kom til bygds etter krigen: Telefon i 1948, elektrisistet i 1955. Rasjoneringa av ein del varer vart avvikla i same tida, kjøp av nye bilar også. Men her var det unntak:
– Vi kunne få tak i nye bilar frå Aust-Europa. Dei var fjonge å sjå til, og rimelege i innkjøp, men om du ikkje var utdanna mekaniker frå før, så vart du det etter kvart! Vegstellet var så som så. I vårløysinga vart det å stanga seg fra, eller la bilen stå.
Anders fortel om sin vakre IFA frå 1955, som knekte framakslingen rett som det var.
Det var akkurat i den tida det vart så gjevt å få ho Mari med i bilen.
– Å ja, du veit, det var no stas å kunne krypa inn i ein varm bil, seier ho med eit glimt i auga.
– Å gå veglangs i skjørt med berre nylonstrømpar under kunne vera heller kjøleg. Men det var no ikkje bilen som vart avgjerande, legg ho til og ser kjapt bort på Anders.
Ungdommane på den tida hadde nemleg ein særeigen samlingsplass, dit dei gjekk, sykla, eller som Anders: Kjørte bil. Dette var Sirilaæ ved Brygfjelldalskrysset. Her låg det litt høyrask, det var lunt å vera der, og alltids noko dei kunne finna på. Helgekveldane var mest brukt til slike samkome.
Arbeidsdagen
No går Anders eitt slag over golvet, er i eit siderom og hentar fela. Snart lyd det ein spretten slått i veggane. Mari i strikkestolen lyser opp, slik ho vel har gjort så mang ein gong over slik vellyd.
– Dett er andre fioloinen min på alle desse åra. Blir berre bedre og bedre. Og øving må til om eg skal få fingrane med, seier 90-åringen.
– Det gjekk annsles for han far. Han selde sine tre feler. Eg trur han gjorde det i mangel av pengar for å halda familien med det som trengtest.
Som før nemnt vart det tidleg ut for å tjena eigne pengar. Anders kom snart inn i anleggsarbeidet ved Røssåga. Snekkering, forskalingsarbeid ? og snart inne i tunnellane med boreing og sprenging.
– Vi tok det som baud seg. Ikkje var det store krav til utdanning og det som no heiter HMS. Opplæringa fekk vi under vegs. Og det heldt til å gjera eit arbeid som har stått seg til no med renoveringa, 60 år etter.
Så gjekk det utan uhell med han Anders da? Jau, for så vidt, men to gonger var det nære på. Ein gong fall ein stor sementklump frå eit høgt tårn, sneia hovudet hans Anders, men heldigvis berre eit sår til syings.
– Skinnhuva berga meg nok den gongen, trur han.
Anders var også ute med «dumptoren», ein lastar med tippvogn. Her kunne det gått retteleg gale ein gong:
– Ved tipping utfor inntaket nord i Tustervatnet kjørte eg vel på eit stein slik at maskina vreid på seg. Eg fauk ut av setet og framover, ned i vegbanen. Der for eine hjulet rett forbi øyret. Det var nok berre centimeter unna slutten, vil eg tru.
Etter kvart kom Anders, med sine mangesidige kunnskaper, inn på verksteda: Det var mekanikk og sveising, reparering og nylaging.
I messe og verksted på Markusmoen
Mot slutten av anleggstida måtte ein sjå seg om etter anna arbeid. For Anders vart det eit nystarta bilverkstedet. I ein periode på opp mot 30 år var han fast i skruving og sveising der. Mesteparten av tida var han åleine, og det var greit nok på eitt vis, men:
– Eg mangla liksom ei arm. Så vart det å finna på noko nytt kvar gong eg stod i beit med berre dei to armane eg hadde fått utdelt.
Mest tid gjekksjølsagt til maskinreparasjon og ettersyn av bilar, men bøndene i bygda kom rett som det var med noko til sveising.
– Dei vara seg for å seia noko gale om arbeidet mitt, seier Anders med eit lurt smil.
– Men på dei tidlegare «samvirkefestane», sånn litt utpå kvelden, kom snart den eine og så den andre, og fortalte om kva som hadde løsna og fare feil med det eg hadde utført!
Mari hadde vori ute i tjenste i ungdomsåra, men først no da ungane var store kom sjangsen til eige arbeid igjen. Ho kom inn som hjelpar for bestyrarinna på Besøksmessa som NVE dreiv på kanten av Markusmoen. Her var det nok å ta seg til , med matstell og overnattingsgjestar. Mykje «fint» besøk skulle ha servering i høg klasse.
– Det greidde vi godt, men det kunne vera travelt i flekkane, seier Mari. Og ho er ikkje kjent for å overdriva. Dei siste åra der, fram til ho avslutta i 1996, var ho sjøl bestyrar med alt ansvar.
Hus, heim og hytteliv
Etter å ha tjent familien greit i mange år, trong husa på Remma ei oppkausing. Det vart ei historie i seg sjøl. Mari og Anders hadde lagt sine planar om nybygg, lån i banken var klart, og maskinarbeidet med grunnen var i gang. Men dette var den langvarige regnhausten 1983:
– Eg hadde permisjon frå arbeid ei veke til dette, minnest Anders.
– Det var graving og masseflytting, men regnet gjorde alt til ei suppe. Eg fall i mismot, avslutta heile stasen og for tilbake på arbeid.
Der får han vita av ein arbeidskollega at eit hus er til salgs i Bjørnstien. Og som ved eit under kjem huseigar Gaute Andersen tilfeldig innom:
– Du Gaute, no held han Svein Nilsen på og selg meg huset ditt! Anders i sitt vanlege skøyarhumør.
– Det kan vera greitt om få dagar, svarar Gaute.
Og slik vart det at i staden for nybygg i Brygfjelldalen, kom Mari, Anders og ungane inn i stort og bra nytt hus nede i Korgen. Berre ungdomsskoleguten Arve var no fast heime, så her vart det romsleg. Geir hadde no eigen familie, Karin og Brita i utdanning og berre heime i helgene. Gjennom åra som gjekk fekk så dette huset renovert seg, rom for rom. Dei to gjorde mest alt arbeidet sjøl. Og naboskapet var det aller beste. Berre triveleg, alt i hop.
Hytta vart no også eit prosjekt for seg sjøl. Ei lita anleggsbrakke kunne dei få mot å flytta den til ny tomt. Og det vart ved Steikvasselva.
– Eit bittelite krypinn. Men vi trivdest med det, bygde på og bygde ut, så no er gammalhytta soverommet våres.
Mari minnest dei mange turane dit, med ungane voks til, og seinare med tilsaman sju barnebarn ? og til no seks oldebarn. Familien veks. Skiturar vinters tid, fiske og bærleiting om sommaren.
– Vi gjer det vi er vant til frå barnsbein, Anders og eg, og vi fer mykje i lag. Trivest med det, og er vel mest alltid enige om kor og når. Berre det at no er ikkje helsa heilt topp, så det blir ikkje dei lange turane vi gjorde før.
Mari er i sitt åttiande år.
Det er no vi ser for oss radarskjermen, slik professoren i Eides Språksjov NRK lærte oss: Under siste krig vart radaren oppfunnen. Men han var litt unøyaktig, slik at to fly som låg nært, vart vist med berre eitt blink. Uttrykket «radarpar» vart skapt: To blir til eitt.
Tur og utur
Av dei mange faste turane var Vargtrekket. Her stilte dei frå første dagen, og hadde få vanskar med dryge tre mil i sporet. Men året 2000 vart det annleis:
– Nokre hundre meter etter start på Karihaug hadde ein deltakar ramla, så eg kom ut i laussnøen. Det hekta så eg stupte. Da høyrde eg liksom det knaka, og nede i eine foten gjorde det nokså vondt.
Anders kom seg opp, men fann ut at det stod ikkje verre til enn at dei kunne gå vidare. Det var ein lang dag, med mykje stopp, og mykje smerte. Men skiguten frå Remma gav ikkje opp, og med mykje bra oppmuntring frå Mari kom dei endeleg til mål i Vesterli. Da hadde forresten Anders enda ein gong måtta ut av sporet, nytt fall.
– DA gjorde det vondt, skal eg seia!
På sjukehuset fann dei snart eit brot i leggbeinet, same foten som i gutedagane.
– Dei sa det det var eit fin brot. Ja, svara eg, men så har eg da pynta på det i ein tremils skitur! Anders er seg sjøl lik: Flogvitet stikk seg fram uansett.
Når det først er tale om beinbrot: Anders fekk sitt tredje også:
– Det skjedde no tett før vi skulle flytta ned hit til Sentrumsgården. Hålke på vegen, men strødd, og eg hadde ikkje mindre enn to stavar. Men trur du ikkje rullesteinane lura meg, så der bars det overende. No for lårbeinet. Men også det er grodd greitt.
Og Mari, slapp ho unna? Nå nei,da. Ved postkassen der i Bjørnstien ramla ho på isen og braut armen. Det var nokre veker før eit Vargtrekk, det og. Så det året gjekk ho rennet med gips. Ikkje mange har vel gjort det etter ho, skal vi tru!
I godstolen
I desse dagar blir det mest heimeliv på dei to livsvandrarane. I kvar sin kvilestol, men noko framfor seg; lesnad ,strikking og slikt. Anders har no forresten opptil fleire skrivebøker med små dikt, prologar, vers og historier.
– Det vart ei heil bok av det, seier Mari og leitar fram.
Ungane har samla godt over hundre slike skrivnader, lagt til bilete og fått den trykt. Her kan ein få med seg dikt i fast verseform, streng rytme og rim med meining i. Ikkje berre er han tonediktar, det har budd ein liten forfattar i mannen også.
Og no lir det snart til. Her må skrivast. Ut i september er det sjølvaste «Diamanten» – ekteskap i 60 år. Ho Mari skal ha diktet sitt.
– Du spør om eg må retteleg «sjå på ho» i vente på inspirasjonen. Trengs ikkje. Eg har sett alt. Da går eg nok heller innover og attover. Minna er mange, og ho er med i dei fleste.
Der er vi igjen ved skjermen. Tilsynelatande mørk og uverksam, men så kjem eit sveip og vi ser det
: Eitt blink. Radarparet.
