Goh akte dejstie båarasommes åålmegedåehkijste Skandinavijisnie, åarjelsaemieh hööltestin Sáltoduottaren åerjielisnie. Jieliemasse jarkeli vikingetïjje jïh gaskeaaltere doekoe.
Gellielaaketje vijreme jïh bivteme lin annje saemiej jieliemasse, men ånnetji ånnetji gedtievijreme dïhte vihkielommes sjïdti. Daesnie stoerre krievvieh lin vaanterdimmesne, jïh saemieh krievviem vaanterdimmesne dåeriedin. Doh fïerhtenjaepien vaanterdimmieh lin ovrehte seamma, jïh saemieh sïjtine eatnemem jïh eatnemen ræjhkoesvoeth gaskemsh juekiejin. Fïerhtene sïjtesne dle barki dejnie maam buektiehti jïh aevhkide daerpiesvoeten mietie joekedin. Eatnemereligijovnen akte nænnoes sijjie, jïh nåejtie lij gaskeålma jupmelesvoetese, dovne dïhte aaj meehti viehkiehtidh dastegh skïemtjelasse jallh haevieh.
Sïjte, maarhnah jïh åesiestimmie
Öörnege dejnie ekonomeles jïh sosijaale sïjtine aevhkieh vedti gaajhkide guejmide. Dan öörnegen gaavhtan sveekes ovvaantoeh sjïdti kraannasïjtigujmie, jïh almetjh meehtin raeffesne jieliemassine gïehtelidh. Juktie jieliemassem utnedh miehtjesne daate lij daerpies. Daelie gaavnedin vihties sijjine vihties jaepieboelhki gusnie åesiestimmie lij åejviedarjome, jïh desnie hævvi ektesne årroejin jïh sinsitnine låtnoehtin.
Dagkerh maarhnide aaj almetjedåehkieh ålkoelistie böötin: Doh daaroeh mah gaedtiebealesne, fjovline jïh mænngan aaj vuemine årroejin. Åehpies vikingesoptsesistie lea Torolf Kveldulvssonen finneferder. Dïhte lotnegeåesiestæmman ryöjredi saemiejgujmie Sisnjelds Helgelaantesne, sov åajvaladtjesijjeste Sandnesesne. Dïhte vihkielommes vaaroe saemijste lij dueljie: maarhteste jïh åerievistie, men aaj bovtseste. Daah lin åajvaladtji eksportevaaroeh åarjese jeatjah laantide.
Saemieh raeffesne veasoejin kraannajgujmie jïh seahkarimmiem utnin meatan: Harald Hårfagre lij- soptsesen mietie- gåmmam åtneme, Snøfrid, mij lij finnegånka Svåsen nïejte mij Dovresne årroeji. Aaj mænngan goh Nöörje tjöönghkesovvi akten rijhkese gånkah meehtin saemiej gåajkoe fealadidh jïh finneskaehtiem krïevedh. Saemieh lin mahte ållesth borgerh rijhkeste.
Vijreme
Goh neebneme dle gedtie lij dïhte kreeke maam uvtemes vijrin. Saemieh vijsies vuekieh gaavnehtin guktie meehtin dejtie vijredh, boerestahkigujmie, vijremesvaalkh jïh sijjieh gubpede gedtide vöötjin. Daate lij sån aaj åehpies orreme aarebi, men daelie dan gåhkese evtiesovveme guktie veanhta daah vuekieh hov gedtietjïertem tjarke giehpiedin. Dagke lij dan åvteste åarjelsaemieh 1500-låhkoen eelki krievvieh låemties bovtsijste utnedh. Jienebh dagkerh vijremesvaalkh aaj mijjen dajvesne: Tjïekemesijjie vijrijasse Vesterfjellesne jïh sarvenkråavh Korgenisnie leah göökte vuesiehtimmieh.
Bïernen akte sjïere sijjie saemiej veartenisnie. Dïhte lij ryöknegamme goh aejlies kreeke, jïh ovmessie vuekieh gååvnesin dan bïjre. Akte saemie mij låahran göödti, stoerre seahkarimmiem utni almetji luvnie, jeahtasåvva aktene mojhtesetjaalegisnie Vaapsteste Hemnesen raastebielesne.
Jeatjah tïjji vööste
1400-låhkoen akte tjïelke jarkelimmie sjïdti klijmesne, mij gohtjesåvva ?Onne jïengetïjje? 16-1700 låhkoen. Daate eatnemem jïjnjem tsavtsi jïh jielede badth garrebe sjïdti, aaj dejtie mah bijjene vaerine årroejin. Lissine gånkafaamoe veaksahkåbpoe sjïdteme, guktie 1600-låhkoen raejeste lij aktestuvreme jïh garre ståvroe lissiehtamme skaehtiejgujmie, striengkiesåbpoe bysvehtsigujmie, krïevenasse ellies dåarjelimmien bïjre dan jupmeles jaahkoen bïjre jïh numhtie vijriesåbpoe. Dej sjïeki gaavhtan dle åarjelsaemieh sagke geervebe tïjjem åadtjoejin, jïh dej sijjie siebriedahkesne nåakebe sjïdti.
