Ein dag var eg i ein butikk og spurte etter maleforkle med erme. «Har vi maleforkle med armar?» ropte eine ekspeditrisa til den andre. Eg retta ikkje, men tenkte i mitt stille sinn: Er det berre eg som synest dette hørest grotesk ut? Men det er ikkje det spalta skulle handle om denne gongen, men nemleg desse små skapningane som ikkje har armar, og derfor ikkje treng erme på kleda sine. Dei har nok med vingar og fjær, dei små og store slektningane til tetingane. Eller småfuglane, som fleire og fleire kallar dei.
Leiaren i Rana ornitologiske foreining, Per Ole Syvertsen, som òg er med i Norsk navnekomité for fugl, gjekk i vinter ut og sa at gamle fuglenamn er i ferd med å forsvinne. Dialektnemningar blir lite bruka. Istadenfor å bruke det tradisjonelle «møkerdongsiri», seier vi i staden «linerle». Det er vel ein del av globaliseringa, det.
Kjært barn, mange namn
Snakker vi med den trønderske naboen om småfuglane, vil vi vere sikker på at han skjøner kva fugl det her er snakk om, og vi brukar derfor den «offisielle» nemninga. Men då undervurderer vi trønderen! For det første innbyr bruk av lokale fuglenemningar til enno djupare fuglekonversasjon, for då må trønderen spørje oppatt ?«hæ?», korpå du som lokalkjend kan seie «ja, møkerdongsiri, ho svarte og grå som sit på møkerdungen, de kallar ho vel linerla?» «Åja, du meiner sporvefuglen av erlefamilien med oskegrå overside og lang svart stjert? Nei, ho heitar sjettel», seier trønderen. Ein språkmann eller -kvinne ville normert den nemninga til skiterle, som vel uttrykkjer det same som det nemninga frå Hemnes fortel. Plutseleg kjem det ein annan trønder og blandar seg inn og seier «nei, det der er då vitterleg ei ringerle.» «Nei, no får de gje dykk» seier beiarværingen over vegen. «Det der er ei grindskjor». «Ke, møkerdongsiri? Ho heitæ då møkerdongdessæ», seier ein annan helgelending. «Øuh, nøu», seier den forfina engelske madammen: «This is the White Wagtail». Er ikkje ein slik samtale mykje meir forfriskande og interessant enn å gå for det forflata austlandsuttrykket som står i bøkene? For det er alltid Austlandet som vinn når det gjeld å komme med i bøkene, her til lands. Sånn er det berre.
Kvar fugl mekrar med sitt nebb
For det andre – det vi trur er dialektale nemningar som berre blir bruka her vi bor, kan fort vise seg å vere meir utbreidd enn det vi trur. Mekregauken (som lagar vårlyden framfor nokon), er eit vanleg namn over heile landet. Det einaste som er forvirrande, er at det er forskjellige fugleartar som ber namnet! Her er det kanskje helst enkeltbekkasinen i boka som nemninga refererer til, i Drangedal er det natteramnen, i Nissedal perleugla og både på Modum og i Andebu er det myrsnipa som ber namnet mekregauk. Som med så mange dialektord – dette referer til forskjellige ting avhengig av kor du er.
Ornitolog og språksamlar
Ein søndag eg var på kaffitur i Elvgreina møtte eg Jan Sande frå Korgen. Han var på tur med ornitologisk foreining og såg på fuglar. Stormyrbassenget er då òg eit mekka for fugletitting. For 43 år sidan begynte foreininga å registrere fugleartar der, og har gjort det nesten kvart år sidan. Han synte meg ei notisbok der han skriv opp lokale fuglenamn, og det var ei innhaldsrik liste.
– Denne boka er fullskriven av lokale fuglenamn. Eit av dei siste namna som er komme med er «hyttlarn». I Rana kallar denne fuglen for hykkelmannen. Eg spurte Torfinn Reinåmo om vi har eit lokalt namn her i Hemnes. «Kva lyd lagar han?» spurte han. «Hyttjo, hyttjo», sa eg. «Åja, det er jo hyttlarn», sa han. Det er ein litt stor vadefugl, større enn rødstjerten, fortel Sande.
Når eg slår opp i Norsk Ordbok finn eg ikkje denne nemninga. Heller ikkje i Fugler i Nordland, som Kjell Arne Meyer gav ut, har fått med denne fuglenemninga, ifølgje Sande.
– Det siste tilskotet i notisboka fekk eg frå Aud Lenningsvik. Ho lurte på om eg visste kva dei kalte den fuglen som heiter Ringtrost i bøkene. «Nei?» sa eg. Ja, det var Bjylltrast, sa ho. Det ser vel ut som han har ei bjølle hengande rundt halsen. Det namnet har eg aldri hørt før.
Snakk, ikkje skriv
Sande fører opp fuglenamna for å hugse dei. Endå betre er munnleg tradering av namna. Det er litt meir demokratisk og levande enn skriftfesting, synest eg. Personleg får eg nemleg spunk når eg kjem ut i naturen og ser at nokon har sett opp skilt med stadnamn langt uti utmarka (ja, vanskeleg må ein vere). For det første ødelegg det for naturopplevinga mi – eg får kjensla av å stå i eit vegkryss i ein storby -, for det andre har det skrivne ord så alt for lett for å bli «sanninga». Når nokon har vald ut eitt av fleire stadnamn (mange lokalitetar har fleire stadnamn) og bestemt ein skrivemåte, ja, så blir det slik. Det er no i grunnen lite demokratisk.
Derfor etterlyser eg nettopp ikkje plansjar med bilete av fuglar ute i naturen og dei lokale nemningane på dei, nei eg oppmodar til munnleg bruk.
Når ungane er ferdig med kategoriseringa pip-pip, gakk-gakk og kra-kra, og er klar for neste språktrinn, brett opp erma og bruk dei lokale fuglenemningane når de pratar i lag! Det får vere både mi og Jan Sande si oppmoding til alle dykk som enno kan nemningar som talitetæ og granskjur – eller heilt andre fuglenamn på den dialekten de snakkar.
