Det er så mange ting ein skal minnast – fødselsdagar, passord, nøklar og mobil. Er det så viktig å hugse gamle stadnamn i tillegg?
Namn som forsvinn
Det er lett å bli melankolsk og nostalgisk når ein tenkjer på alle namna som folk på kvar ein gard og husmannsplass har lagt på bekkar, steinar, vegar og knausar, og som for kvar generasjon forsvinn meir og meir, i takt med teknologiske nyvinningar som kjem til. Kva skal ein med eit namn som Femtilassmyra (i Grøndalen) når dei økonomiske rammene for landbruket ikkje lenger gjer det lønsamt å slå dei gisne grasstråa på myrene? Men samstundes gjev dei nye produksjonsmetodane på garden òg rom for nyvinningar på namnefronten: ein gammal låve i Kongsdalen bygd på 1800-talet har no namnet Kulturminnelåven, kanskje som resultat av at han er avløyst av plasten kring rundballane?
Det er eit sikkert teikn på at ein begynner å drage på åra når ein syter og klagar over den tapte tid. Stadnamn er ikkje uforanderlege storleikar, til liks med språket i øvrig. Ein kvar generasjon har namn på det dei treng å kunne namn på. I ei tid då heile familien arbeidde heime på garden og der kvar liten teig hadde ein nytteverdi, var det større behov for mange stadnamn. Det var ein kunnskap folk trong for å orientere seg i landskapet og for å kunne kommunisere om arbeid som skulle utførast. Når arbeidet er endra, blir namnetilfanget òg endra.
Ta vare på den immatrielle kulturarven
Men sjølv med denne vissa må det vere lov å setje pris på tiltak som sørgjer for å lagre og passe på stadnamna våre. Vi har høgt utdanna konservatorar som passar på at til dømes gamle måleri og gamle skip blir oppbevart i rett luft og under rette lysforhold for at dei ikkje skal bli ødelagte, og vi har kunst- og handverksformidlarar som passar på å formidle til nye generasjonar kunnskapen om desse handfaste resultata av tidlegare tiders menneskelege skapingstrong. På same måte bør vi òg sørgje for stadig å utdanne nye genarasjonar av folk som skal ivareta ein viktig del av den immatrielle kulturarven vår, nemleg stadnamna og talemålet vårt.
Lenge var det dette som var mønsteret for studentar i namnegransking som skulle skrive hovudfagsoppgåve; ein tok den garden ein kom frå og føretok ei såkalla djupinnsamling, – ein samla inn smått og stort av alle namn på geografiske einingar innanfor det avgrensa området som høyrde til garden (m/beitemark). Deretter kategoriserte ein dei og tolka dei semantisk, altså prøvde å finne ut kva namna tydde. Dette var eit stort kulturbevarande arbeid, og alle desse hovudfagsoppgåvene (som ein kan få biblioteket til å tinge) er ei kjelde til mykje kulturhistorisk kunnskap. I mindre skala har dette lenge òg vore strategien når elevar i 3. klasse på allmennfagleg studieretning har skrive særemne innanfor emnet «namnegransking» opp gjennom åra. Det har vore eit identitetsskapande arbeid, og ei verdifull innsamling av språklege kulturminne som nok elles etter kvart ville ha gått ut av onomastikon (namneforrådet).
Dessverre har vi dei siste åra hatt ein politikk på å redusere namnegranskarstillingane ved universiteta etter kvart som desse gamle karane har gått av med pensjon. Ja, det er stort sett gamle karar som har drive med dette! Det er kanskje særleg eldre som interesserer seg for å bevare og forske på stadnamn. Det er vel først når ein når ein viss alder at ein kjem på å sjå verdien i dei. Og då er det gjerne for seint. For då er jo foreldra og besteforeldra, dei ein gjerne skulle ha spurt, ikkje lenger her.
Aktiv namnebevaring
For ikkje berre å fokusere på undergangen, må eg seie at mykje har vore gjort i positiv retning òg i nyare tid når det gjeld å registrere stadnamn og dialektord. Staten har nettopp avslutta eit 86 år langt arbeid med å registrere og analysere 333.173 ord frå dei norske dialektane og det nynorske skriftspråket. Resultatet er 12-bindsverket Norsk Ordbok. Dokumentasjonsprosjektet var eit samarbeid mellom dei fire universiteta som då fanst i Noreg, som på 1990-talet digitaliserte og gjorde tilgjengeleg for publikum samlingar innanfor alt frå arkeologi og historie til stadnamn.
Men om mykje er skrive ned og registrert, skjer det viktigaste bevaringsarbeidet gjennom munnleg bruk. Har du vore på gangartur frå Smalsundmoen, går opp langsetter Lendingelva og passerer ei myr når du går gjennom Grøndalen, skal du ikkje seie at du gjekk over «ei myr». Då skal du seie at du gjekk over Femtilassmyra. Så får seinare generasjonar òg ei lita kjensle av korleis ein dreiv landbruk før. Her slo dei myra, og det vart femti lass gras av ho. Akkurat dette namnet har vore heldig å hamne på kartet, så det er kanskje ikkje så farleg med det. Viktigare er det å fortsetje å bruke alle smånamna som ikkje har hamna på kartet.
Eller så får ein gjere som dei ikkje-sentimentale: å leve med at namn forsvinn. Kvar tid har sitt språklege innhald.
Nettstader:
Dokumentasjonsprosjektet: http://www.dokpro.uio.no/
Norsk ordbok 2014: http://no2014.uio.no
Fotnote til Lendingelva: Ja, sjå her var det ein «d»! Det er nok for å vise at førsteleddet i stadnamnet («lending») kjem av det same som «land», altså «å leggje til land». Vi skriv jo ikkje «lann», og stadnamn skal no helst følgje dei til ei kvar tid gjeldande skrivereglane. Annleis er det med etternamn, som i mange tilfelle har opphavet sitt i stadnamn – dei får ein skrive mest som ein vil. Men det kjem vi tilbake til ein annan gong, trur eg.
